Հայերեն բարբառներ/Արցախ

Արցախի կամ Ղարաբաղի բարբառը հայերենի «ում» ճյուղի կենդանի բարբառներից ամենամեծն է, որը լեզվական ընդհանրություններ ունի «ս» ճյուղի Հադրութի, Շաղախ-Խծաբերդի, և Ուրմիայի, և «լ» ճյուղի Մարաղայի բարբառների և Գորիսի, Կապանի, Ղազախի, Գանձակի, Հավարիկի և այլն ենթաբարբառների հետ։ Ունի բազմաթիվ ենթաբարբառներ ու խոսվածքներ, որոնք զգալիորեն տարբերվում են միմյանցից։

Անծանօթ մնացած բարբառ մը չէ Ղարաբաղի բարբառը. ընդհակառակը՝ Տփղիսի բարբառին հետ՝ գրականութեան ամենէն աւելի ծանօթացած հայ բարբառներէն մէկն է. այս բարբառով գրուած աշխատութեանց ամբողջութիւնը կարող է փոքրիկ մատենագրութիւն մը կազմել։

— Հրաչեայ Աճառեան, «Արարատ» ամսագիր, 1899 թ․

Այժմ այն խոսվում է Սյունիք և Տավուշի մարզերում, և Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունում։ Անցյալ դարի վերջին Արցախի բարբառի սահմանները ձգվում էին մինչև Բաքու, Սումգայիթ, Գանձակ, Գետաշեն և Դաշտային Ղարաբաղի տարածքով մեկ։

Բաղաձայնական համակարգը` երկաստիճան ձայնազուրկ։ Չունի ֆ բաղաձայնը։ Առկա են գյ, կյ, քյ քմայինները և ä, ö, ü առաջնալեզվային ձայնավորները։ Բայի խոնարհման համակարգում ունի շարունակական ձևեր (կիրիլäվ ըմ)։ Յուրահատուկ կառուցվածք ունեն որոշ խոսվածքների ապառնին (կիրըլական ըմ)։ Շեշտվում է նախավերջի վանկը։

Արցախի բառապաշարից

DyunanushԿենցաղային

Հինչ կա՞ չկա - Ի՞նչ կա չկա
Հունց ը՞ս - ինչպե՞ս ես
Շտեղանս կյամ - որտեղից ես գալիս
Շտեղս քի՞նում կամ քինամ - ուր ես գնում
Գյու՛դըմ չըմ - չգիտեմ
մեր
Լոխ - բոլոր
Բարլիս կամ պարլյուս - բարի լույս
Աքա կամ հաքու - հորաքույր
Բիբի - մորաքույր
Ամի - հորեղբայր
Դայի - քեռի
Տաքիր - ամուսնու եղբայր
Քենի - տիկնոջ քույր
Հաներ - աներ
Զեմքուչ - զոքանչ
Կիսուր - սկեսուր
Պատրոն - կեսրայր
Բաջանաղ - տիկնոջ քրոջ ամուսին
Տյուզնեմ - քաղցած եմ
Պեն - բան
Խոխա - երեխա
Հլևուր - ալևոր
Կուճիր - փոքր կամ պստիկ
Դեդո - պապիկ
Բաբո - տատիկ
Կնեգ - կին
Տոռնը կամ մղակ - դուռ
Խասյաթ - բնավորություն
Միխիլյա կամ Մխելա - շատ
Միկա - քիչ
Մինը - մեկը
Կեշ - գեշ
Լղար կամ մաշված - նիհար
Քաչալ - ճաղատ
Սաղ - առողջ
Սանդր - սանր
Ղեյնը - եղունգ
Ըրմակեն կամ սերուն - կարգին
Դյուզ - ճիշտ
Ստի - այսպիսի
Ընդի - այնպիսի
Լհանդի - հենց այնպես
Հինգիդամ - ինչ իմանամ
Հընգեր - ընկեր
Պա հունց անիմ - Բա ինչ անեմ
Հինչ - ինչ
Հունց - ոնց
Հյուր կամ Հուր - ում
Հու - ով
Շտեղ - որտեղ
Վեր - որ
Հանցու վեր - որպեսզի
Կոզի - թեկուզ
Ուրուգյու տյուս կկյաս միկա քաթ ։անինք - իրիկունը դուրս կգաս մի քիչ զրուցենք
Էս փողն հինչքան հաշեվմ անմ, իվիլանմ չի - այս փողն որքան հաշվում չի ավելանում
Խնգարում ըք, բլոգումս պեն ըմ կիրիմ - մի խանգարեք բլոգումս բան եմ գրառում
Գուգլում հինչ ման կյաս ճարմս - Գուգլում ինչ փնտրում գտնում ես

Բնություն

Վեղ կամ Վըղ - հող
Իրիքնակ - Արև
Լյուսնինգա - լուսին
Ծյոր - ձոր
Ճեղնը - ճյուղ
Տակռե - արմատ
Տիրև - տերև
Տափ - գետին
Ճուր - ջուր
Փադ - փայտ
Ծըմեռնը - ձմեռ
Ամեռնը - ամառ
Շոք - շուք կամ հով տեղ
Զորտցորտ - սառը
Կածկած - շատ տաք
Թքուչի - գոլ
Թոռ - անձրև
Մրչևն, Բրջիմ - մրջյուն
Կյուլ - գայլ
Շոն - շուն
Ճոտ - ճուտ
Ղազ - սագ
Վերցակ - աքլոր
Կուլ - գայլ
Չաղալ - շնագայլ
Օղտը - ուղտ
Միսիրի - հնդկահավ
Ըլբաստրակ - նապաստակ
Օխծը - օձ
Մոկուն - մուկ
Ծուկուն կամ ծյուկուն - ձուկ

Ժամանակ

Վախտ - ժամանակ
Գիրգյամոտ - շաբաթ
Հանգուհունգ - մինչև
Բեջիթ անել - շուտ անել
Կանուխ - շուտ
Կընդըկաթյուկ - մեկ-մեկ
Քյուհնավետ - հնահոտ
Ահետ - այսուհետ
Մհենգ - հիմա
Մհենգի - հենց նոր
Սորե - այսօր
Երեգի - երեկ
Քշերավ - վաղ առավոտյան
Մթեն - մութ
Ցիրեկ - ցերեկ
Սհաթ - ժամացույց
Մին - մեկ
Իրեք - երեք
Հենգ - հինգ
Օխտը - յոթ
Օթ - ութ

Խոհանոց

Փլավքամիչ - քամիչ
Քըթöլ - գդալ
Տէնակ - դանակ
Թուրուն - թոնիր
Պըրինձ - բրինձ
Կինի - գինի
Ծյու - ձու
Յուղուծու - ձվաձեղ
Թօթ - թութ
Հուն - հոն
Սօղան - սոխ
Կընանչի - կանաչի
Տըկօղէն - պնդուկ
Ճըղօպուր - ընկույզ
Գյավալի - սալոր
Շավթալ - դեղձ
Բըրանի կամ կարկաժ կամ բուբուլ - դդում
Սըրկևուլսիրկիվիլ - սերկևիլ
Մըհասուր - մասուր

Բայեր

Թմաշա անել - նայել, դիտել
Հմանչիլ - ամաչել
Կզնվել - ջղայնանալ
Քաթ անել - զրուցել
Քիս ըս - գնում ես
Կյաս ըս - գալիս ես
Թխես ըս - խփում ես
Ես քեզ սիրիս ըմ - ես քեզ սիրում եմ
Հըվըտա՞ս չըս - չե՞ս հավատում
Կենգատ անել - բամբասել
Թարիփ անել - գովել
Լաց ինիլ - լացել
Ուրխանալ - ուրախանալ
Գիդում չում - չգիտեմ
Գիդում ում - գիտեմ
Եշիլ - նայել
Սկանալ - լսել
Շաղվել - սխալվել, մոլորվել
Տըռնըտոռնը ընգել - դռնեդուռ ընկնել
Կըզնըվցընել - ջղայնացնել
Դըրդըհան անել - կիսվել, դարդ պատմել
Պար կյալ - պարել
Եր կենալ - վեր կենալ
Քինալ - գնալ
Իկյալ - գալ
Ճարել - գտնել
Շըրըշուղ անել - փնտրել, հարցուփորձ անել
Ման կյալ - և քայլել, և փնտրել
Տըմանալ - դիմանալ
Քյոմագ անել - օգնել
Կեց տալ - հագցնել
Ղարկել - ուղարկել
Յեր օնել - վերցնել
Դինջանալ - հանգստանալ
Ամալ չի կյամ - չի ստացվում
Ամալ ա կյամ - ստացվում է
Զուրթնանալ - արթնանալ
Ստակալ ա - սատկել է
Անգուջ կալ - լսի

Այլ

Համոթ - ամոթ
Փիյադա - ոտքով
Յըղեցի - Եկեղեցի
Կիրիզմատոն կամ հանգիստարան - գերեզմանոց
Խըբըրբիզա - լրատու
Քըթըփըթի - քչփչոց
Մսլըհաթ - պայմանավորվածություն
Պրտտուս - թառս ու շիտակ
Սմացկուն - դիմացկուն
Պոկ - վիզ
Քյոմագ - օգնություն
Դոխտուր - բժիշկ
Մագազինչիկ - խանութի վաճառող
Ղըլմըղալ - աղմուկ
Պարիկամ - բարեկամ
Հըրսանեք - հարսանիք
Պելի - քավոր
Պիլակեն - քավորակին
Հըրթնաքուր - հարսնաքույր
Ախպեր - եղբայր
Ըխպրակեն - եղբոր կին
Հընըրտղա - աներձագ
Փիչ - վառարան
Հիշտ - հեշտ
Սոտ - սուտ
Տյուս - դուրս
Տուսուտոռնը - ներսուդուրս
Հետան - հետևից
Քամակ - հետ
Նհետ - հետ
Մաշառ - սղոց
Հափուռ - բուռ
Սկի - ոչինչ
Ղատումը - մեկ-մեկ, ոչ հաճախ
Վեչինչ - ոչինչ
Պըրտող - պղտոր
Կյարմուր - կարմիր
Սիպտակ - սպիտակ
Կյապուտ - կապույտ
Մինակ - մենակ
Հլիվոր - ալևոր, ծերունի
Կյանք - աշխարհ
Պիրան - բերան
Պիճուր - փոքր
Ջնղներ - ուսեր
Բաբաթ - նորմալ
Համամ - բաղնիք
Դբներ - կրունկ
Օնջ - ժանգ
Մըկըլմանդիլ - սարդոստայն
Զերթուն - արթուն
Կլոխ - գլուխ
Անջուկ - ականջ
Կեռեք - ատամ
Տմտեմուկ - լինդ
Պերան - բերան
Աշկ - աչք
Օնք - ունք
Ծերք - ձեռք
Վենը - ոտք
Վընաման - ոտնաման
Կըլըկոնձի - գլուխկոնծի
Դըրբըզա - դարպաս
Շեն - գյուղ
Փլիքյան - աստիճաններ, սանդուղք
Ճաղար - կապուտաչյա
Ծմակ - անտառ
Հըղեց - ճանապարհ
Դոնգի - հիմար
Ոտն - հոտ
Յորղան - վերմակ
Մուկլի-մանդլի - սարդոստայն

Առածներ և ասածվացքներ

Արջը անտա՛ռումը կաշին մի ծղատի - արջը դեռ անտառում մորթին մի սկսիր բաժանել
Բալքի դյու՛զն ալ տի՛ ա - կյանքի ճիշտն էլ այդ է